Научный журнал Кыргызстана

Тайирова Н.М., Зулуев Б.Б., Тайиров М.М.
Тайирова Н.М., Зулуев Б.Б., Тайиров М.М.
N. Taiirova, B. Zuluev, M. Taiirov

ПУТЕШЕСТВИЕ РУССКОГО УЧЕНОГО А.П. ФЕДЧЕНКО В ЮГО-ЗАПАДНЫЙ РЕГИОН КЫРГЫЗСТАНА И ОТКРЫТИЕ РУССКО-ТУЗЕМСКИХ ШКОЛ И НАЧАЛЬНО-ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЙ (вторая половина XIX века – первая половина
КЫРГЫЗСТАНДЫН ТҮШТҮК-БАТЫШ АЙМАГЫНА ОРУС ОКУМУШТУУСУ А.П. ФЕДЧЕНКОНУН САЯКАТЫ ЖАНА АЛ ЧӨЛКӨМГӨ ОРУС-ТУЗЕМ МЕКТЕПТЕРИНИН ЖАНА БАШТАПКЫ КЕСИПТИК ОКУУ ЖАЙЛАРЫНЫН АЧЫЛЫШЫ (XIX кылымдын 2-жарымы - XX кылым
TRAVEL OF THE RUSSIAN SCIENTIST A.P. FEDCHENKO TO THE SOUTH-WESTERN RIGION OF KYRGYZSTAN AND THE OPENING OF RUSSIAN-TUZEM SCHOOLS, PRIMARY PROFESSIONAL SCHOOL (second half of the XIXth - first half of

После образования Туркестанского края во второй половине ХIХ века Российская империя организовала специальную экспедицию по территориям края и Кокандского ханства для изучения природы, географии, почвы, реки, горы, ледников региона, а также языка, культуры и образа жизни местных жителей. Одной из таких экспедиций провел в 1871 году русский ученый, путешественник А.П. Федченков юго-западный регион Кыргызстана. С разрешением и при поддержке Кудаяр хана он подробно изучил большую часть нынешный Баткенской области, в том числе Исфайрам-Сайский регион, свои результаты исследования записал и оставил в дневнике. Основной целью таких экспедиций была политика направленной колонизации региона. К таким примером можно отнести возраждение добычи вольфрама в месторождении Меликсуу до 1917 года. В то время возникла необходимость дружного проживания переселенных русскоязычных народов с местными жителями. По этой причине организовали русско-туземские школы в городах и больших селах для обучения местных детей русскому языку, русской истории и географии, а русскоязычным детям – местному языку, исламской религии. Первые такие школы в Кыргызстане были открыты в 1887 году в Оше и Токмаке. В юго-западном регионе Кыргызстана до советского времени была организована русско-туземская школа в Сулюкте, а в Кызыл-Кие 1913 году начало работать начальное профессиональное учебное заведение. Один из активных представителей молодёжи Исфайрам-Сайского региона Жолдош уулу Ажибай после успешного заверешения в медресе Абдыкайым эшена поступил русско-туземскую школу в Казакстанском городе Туркестан. Он 1928 году окончил и начал работать учителем в своем Исфайрам-Сайском регионе и стал «Дүйшөн агайем». В статье рассматривается педагогическая система русскотуземских школ организованном в Туркестанском крае и их отличия от религиозных школ и медресе.
Орус падышачылыгы ХIХ кылымдын экинчи жарымынан Түркистан крайын уюштургандан кийин крайдын жана Кокон хандыгы ээлик кылган жерлердин, жаратылышын, географиясын, кыртышын, сууларын, тоолорун, мөңгүлөрүн жана ал жерлерде жашаган калктын тилин, маданияттын, жашоо формасын, чарбачылыгын атайын изилдөө үчүн экспедицияларды уюштурган. Андай экспедиялардын бири 1871-жылы орус окумуштуусу, саякатчы А.П. Федченко тарабынан Кыргызстандын түштүк-батыш аймагына жасалган. Ал Кудаяр хандын уруксаты жана колдоосу менен азыркы Баткен областынын көп бөлүгүн, анын ичинен Исфайрам-Сай чөлкөмүн терең изилдеп, жыйынтыгын өзүнүн күндөлүгүнө жазып калтырган. Мындай экспедициялардын негизги максаты колонизациялоо саясатына багытталгандыгы орус падышачылыгынын 1917-жылга чейин эле Меликсуудагы вольфрам кенин иштетгендигинен көрүнүп турат. Жергиликтүү калк менен келгин орус тилдүү элдердин бири-бирин жакшы түшүнүшүп, ынтымакта жашашып орус падышачылыгынын саясатын колдоо зарылдыгы келип чыккан. Ошол себептен орус падышачылыгы жергиликтүү калктын балдарына орус тилин, оруссия тарыхын, географиясын, ал эми орус тилдүү балдарга жергиликтүүлөрдүн тилин, ислам динин окууту үчүн орус-тузем мектептерин шаарларга жана чоң кыштактарга уюштурган. Кыргызстанда биринчи жолу мындай мектептер 1887-жылы Ошто жана Токмокто ачылган. Ал эми Кыргызстандын түштүк-батыш аймагында кеңеш дооруна чейин Сүлүктүдө орустузем мектеби, ал эми Кызыл-Кыяда 1913-жылы баштапкы кесиптик окуу жайы иштей баштаган. Исфайрам-Сай чөлкөмүнүн зирек жаштарынын бири Жолдош уулу Ажибай Пумдагы Абдыкайым эшендин медресесин аяктагандан кийин Казакстандын Туркестан шаарындагы орус-тузем мектебине кирип, 1928-жылы ийгиликтүү бүтүрүп келгенден кийин өз чөлкөмүнүн биринчи мугалими болуп эмгектенген б.а. «Дүйшөн агайы» болгон. Макалада Түркистан крайында уюштурулган орус-тузем мектептеринин педагогикалык системасы жана алардын диний мектеп, медреселерден болгон айырмачылыгы каралды.
After the formation of the Turkestan region in the second half of the 19th century, the Russian Empire organized a special expedition through the territories of the region and the Kokand Khanate to study the nature, geography, soil of the region, rivers, mountains, glaciers, as well as the language, culture and lifestyle of local residents. One of these expeditions was conducted in 1871 by the russian scientist-traveler A.P. Fedchenko to the south-west of Kyrgyzstan. With the permission and support of Kudayar Khan, he studied in detail most of the Batken oblast, including the Isfairam-Sai region, wrote down his results and left them in a diary. The main goal of such expeditions was the policy of directed colonization of the region. Such an example is the revival of tungsten mining at the Meliksuu deposits until 1917. At that time, the need arose for amicable residence of the resettled russian-speaking peoples with local residents. For this reason, russian-tuzems schools were organized in cities and large villages to teach local children the russian language, russian history and geography, and russian-speaking children the local language, islamic religions and hadiths. The first such schools in Kyrgyzstan were opened in 1887 in Osh and Tokmak.In the south-western part of Kyrgyzstan before the Soviet times there was a russian-tuzem school in Sulyukta, and in 1913 the primary professional schoolin Kyzyl-Kie began to work. One of the smart and capable representatives of the youth of the Isfairam-Sai region, ZholdoshuuluAzhibaya, who studied at the madrasah with Abdykaiymeshen, then entered the russian-tuzem school in the Kazakhstan city of Turkestan.He successfully graduated in 1928 and worked as a teacher in his Isfairam-Sai region and became «Duishon agayem». The article considers the pedagogical system of the russian-tuzem schools organized by the Turkestan valley and their distinctions from the spiritual schools and madrasahs.

Туркестанский край, путешественник Федченко, местное население, русскоязычный народ, религиозные школы, русско-туземская школа, учебное заведение, педагогическая система.
Түркстан крайы, саякатчы Федченко, жергиликтүү калк, орус тилдүү эл, диний мектептер, орустузем мектеби, окуу жай, педагогикалык система.
Turkestan valley, traveler Fedchenko, local population, russian-speaking people, mountains, soil, primary religiously school, russian-tuzem school, primary professional school, pedagogical system.

Тайирова Н.М., Кыргызский государственный университет имени И. Арабаева, г. Бишкек, Кыргызская Республика, преподаватель. Зулуев Б.Б., Ошский государственный педагогический университет, г. Ош, Кыргызская Республика, доктор педагогических наук, профессор. Тайиров М.М., Баткенский государственный университет, г. Баткен, Кыргызская Республика, доктор физико-математических наук, профессор.
Тайирова Н.М., И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети, Бишкек шаары, Кыргыз Республикасы, окутуучу. Зулуев Б.Б., Ош мамлекеттик педагогикалык университети, Ош шаары, Кыргыз Республикасы, педагогика илимдеринин доктору, профессор. Тайиров М.М., Баткен мамлекеттик университети, Баткен шаары, КР, физика жана математика илимдеринин доктору, профессор.
N. Taiirova, Kyrgyz State University by name of I. Arabaev, Bishkek, Kyrgyz Republic, lecturer. B. Zuluev, Osh State Pedagogical University, Osh, Kyrgyz Republic, doctor of philosophy, professor. M. Taiirov, Batken State University, Batken, Kyrgyz Republic, doctor of physical and mathematical sciences, professor.

Скачать

DOI:10.26104/NNTIK.2022.54.27.044

Новый выпуск

2024, №: 3

Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана

Журналы

Контакты