Научный журнал Кыргызстана

Мадиярова Ч.А., Тайирова Н.М., Тайиров М.М
Мадиярова Ч.А., Тайирова Н.М., Тайиров М.М
Ch.A. Madiyarova, N.M. Taiirova, M.M. Taiirov

ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ В РОМАНЕ ЧЫНГЫЗА АЙТМАТОВА «И ДОЛЬШЕ ВЕКА ДЛИТСЯ ДЕНЬ»
ЧЫНГЫЗ АЙТМАТОВДУН «КЫЛЫМ КАРЫТАР БИР КҮН» РОМАНЫНДАГЫ ЭКОЛОГИЯЛЫК МАСЕЛЕЛЕР
THE ECOLOGICAL PROBLEMS IN THE CHYNGYS AITMATOV’S NOVEL OF «THE DAY LASTS MORE THAN A HUNDRED YEARS»

Экологическая чистота природы способствует производству экологически чистых продуктов питания, хорошему здоровью, экономическому и культурному росту и улучшению условий жизни людей. Экология - наука будущего. Потому что, будущее человечества зависит от экологической чистоты природы. Экологические факторы, влияющие на живые организмы природы, можно разделить в основном на два вида. Они бывают неодушевленными или абиотическими (воздух, вода, почва, землетрясение, радиация, температура, влажность, свет и т.д.) и одушевленными (живыми) или биотическими (микроорганизмы, растения, животные). Человек по своей природе является биотическим фактором. Он отличается от перечисленных выше экологических факторов и оказывает на них значительное влияние. Поэтому, человек рассматривается как антропогенный фактор. В романе Чынгыза Айтматова «И дольше века длится день» выявляются и анализируются экологические проблемы, вызванные воздействием антропогенных факторов на природу. Из-за стремительного развития науки и техники нарушается метаболический баланс экологической системы, сокращается разнообразие живых организмов, происходит деградация воздуха, почвы и изменение климата, увеличиваются отходы и число оползней, истощаются пастбища, распространяеются различные болезни, растет алкоголизм и так далее. В настоящее время невозможно остановить научно-технический прогресс, поэтому Чынгыз Айтматов в своем романе «И дольше века длится день» призывает человечество использовать в производстве безотходные технологии, выращивать фрукты и овощи без вредных химикатов, добывать полезные ископаемые с выполнением экологических требований, без снижения производительности. Эти экологические проблемы действительно, являются актуальными. Поэтому было предложено учителям и преподователям систематически освещять на занятиях, причины возникновения этих экологических проблем и способы их предотвращения, при обучении учащихся, студентов и проведении воспитательной работы, родительских собраний.
Айлана-чөйрөнүн экологиялык жактан таза болушу азык-түлүктүн таза өндүрүлүшүнө, калктын ден-соолугунун чың болушуна, экономикасынын, маданиятынын өсүшүнө жана жашоо тиричилигинин жакшырышына шарт түзөт. Экология илими бул келечектин илими. Анткени, табияттын экологиялык жактан таза туруусунан адамзаттын келечекте жашоосун улантуусу көз каранды. Жаратылыштагы тирүү организмдерге таасир этүүчү экологиялык факторлорду негизинен экиге бөлсө болот. Алар жансыз же абиотикалык (аба, суу, жер кыртышы, жер титирөө, радиация, температура, нымдуулук, жарык ж.б.) жана жандуу же биотикалык (микроорганизмдер, өсүмдүктөр, жаныбарлар) болушат. Адам баласы табияты жагынан биотикалык факторго кирет. Ал жогоруда айтылган экологиялык факторлордон айырмаланып турат жана аларга тийгизген таасири өтө чоң. Ошондуктан адамдын табиятка тийгизген таасирине карата, аны антропогендик фактор деп өзүнчө бөлүп карашат. Ч.Айтматовдун «Кылым карытар бир күн» романындагы антропогендик фактордун табиятка тийгизген таасиринен келип чыккан экологиялык көйгөйлөрдү багыттарга бөлүп, анан талданды. Илим менен техниканын ылдам өнүгүшүнөн улам экосистеманын зат алмашуудагы тең салмактуулуктун бузулушу, тирүү организмдердин көп түрдүүлүгүнүн азайышы, абанын бузулушу, жер кыртышынын деградацияланышы, таштандылардын көбөйүп бүт аймакты капташы, климаттын өзгөрүшү, жайыттардын, талаалардын такырданышы, жер көчкүлөрүнүн көбөйүшү, адамдардын ар түрдүү ооруларга чалдыгышы, ичкиликке бериле башташы ж.б. талкууланды. Азыркы мелгилде илимийтехникалык прогрессти токтотуу мүмкүн эмес болгондуктан Ч.Айтматов «Кылым карытар бир күн» романында адамзатты өнөр жайлардын өндүрүмдүүлүгүн азайтпастан туруп, калдыксыз технологияларды пайдаланууга, мөмө-жемиштерди зыяндуу дары-дармексиз өстүрүүгө, кен казууда, экологиялык талаптарга жооп берген аракеттерди жүргүзүүгө чакыргандыгы аныкталды. Бул айтылган экологиялык көйгөйлөр, чындыгында, актуалдуу экендиги талашсыз. Ошол себептен, бул көйгөйлөрдүн келип чыгуу себептерин жана аларды болтурбоо жолдорун системалуу түрдө окуучуларга, студенттерге сабак берүүдө жана тарбиялык сааттарды, ата-энелер чогулуштарын өтүүдө пайдалануу керектиги сунушталды.
The ecological purity of nature contributes to the production of organic food, good health, economic and cultural growth and improved living conditions for people. Ecology is the science of the future. Because the future of humanity depends on the ecological purity of nature. Ecological factors affecting living organisms of nature can be divided mainly into two. They are inanimate or abiotic (air, water, soil, earthquake, radiation, temperature, humidity, light, etc.) and animate (alive) or biotic (microorganisms, plants, animals). Man is by nature a biotic factor. It differs from the above ecological factors and has a significant impact on them. Therefore, a person is considered as an anthropogenic factor. In the novel by Chyngyz Aitmatov "The day lasts more than a hundred years", the ecological problems caused by the impact of anthropogenic factors on nature are identified and analyzed. Due to the rapid development of science and technology, the metabolic balance of the ecological system is disrupted, the diversity of living organisms is reduced, air and soil degradation and climate change occur, waste and landslides increase, pastures are depleted, various diseases spread, alcoholism increases, and so on. At present, it is impossible to stop scientific and technological progress, therefore Chyngyz Aitmatov in his novel "The day lasts more than a hundred years" urges mankind to use waste-free technologies in production, grow fruits and vegetables without harmful drugs, extract minerals, meeting ecological requirements, without reducing productivity. These ecological problems are indeed urgent. Therefore, it was suggested that teachers and lecturers systematically use the causes of these ecological problems and ways to prevent them, when teaching pupils, students and conducting educational work, parent meetings.

экология, абиотический, биотический, антропогенный, научно-технический прогресс, экологические проблемы, баланс, разнообразие, воздух, почва.
экология, абиотикалык, биотикалык, антропогендик, илимий-техникалык прогресс, экологиялык көйгөйлөр, тең салмактуулук, көп түрдүүлүк, аба, жер кыртышы.
ecology, abiotic, biotic, anthropogenic, scientific-technological progress, ecological problems, balance, diversity, air, soil.

Мадиярова Ч.А., Кызыл-Кийский колледж, г.КызылКия, Кыргызская Республика, преподаватель, Тайирова Н.М., Кыргызский государственный университет им. И.Арабаева, г.Бишкек, Кыргызская Республика, преподаватель. Тайиров М.М., Баткенский государственный университет, г.Баткен, Кыргызская Республика, доктор физико-математических наук, профессор.
Мадиярова Ч.А., Кызыл-Кыя колледжи, Кызыл-Кыя шаары, Кыргыз Республикасы, окутуучу. Тайирова Н.М., И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети, Бишкек шаары, Кыргыз Республикасы, окутуучу. Тайиров М.М., Баткен мамлекеттик университети, Баткен шаары, Кыргыз Республикасы, физика жана математика илимдеринин доктору, профессор.
Ch. Madiarova, Kyzyl-Kiya College, Kyzyl-Kiya, Kyrgyz Republic, lecturer. N. Taiirova, Kyrgyz state university by name of I.Arabaev, Bishkek, Kyrgyz Republic, lecturer. M. Taiirov, Batken state University, Batken, Kyrgyz Republic, doctor of physical and mathematical sciences, professor.

Скачать

DOI:10.26104/NNTIK.2019.45.557

Новый выпуск

2023, №: 5

Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана

Журналы

Контакты